سوآپ (SWAP) نفت چیست؟

پس از گذشت ۵ سال صحبت از احیای سوآپ گاز ایران و ترکمنستان در میان است و حالا قراردادی سه جانبه برای این کار امضا شده است.

جعبه ابزار پوشش ریسک در بازار سهام

دنیای اقتصاد : بورس‌های معتبر دنیا برای تنوع‌سازی در پرتفوی سرمایه‌گذاری و جذب سرمایه‌گذاران بیشتر، اقدام به راه‌اندازی ابزارهای مالی جدید از جمله ابزارهای مشتق می‌کنند تا سرمایه‌گذاران بتوانند براساس سلیقه خود در ابزارهای موجود سرمایه‌گذاری کنند. از جمله ابزارهای مشتق که طی سال‌های اخیر در بورس‌های معتبر دنیا مورد توجه قرار گرفته است ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان هستند به این معنی که بورس‌ها، مقدار نوسان یک دارایی همچون سهام یا شاخص‌های سهام را محاسبه می‌کنند، سپس با تعریف ابزارهای مشتق همچون قراردادهای آتی و اختیار معامله مبتنی بر نوسان محاسبه شده، امکان معامله این ابزارها را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند. استفاده از مشتقات نوسان ابزاری قدرتمند برای پوشش ریسک است.واحد تحقیق و توسعه شرکت بورس در پژوهشی به قلم کامران سلمانی قرائی و فهیمه میرشفیع به بررسی و معرفی این ابزار‌ها پرداخته است. در ادامه، بخش‌هایی از این پژوهش را می‌خوانیم. (متن کامل این پژوهش در سایت شرکت بورس تهران در بخش تحقیق و توسعه در دسترس علاقه‌مندان است.)

بورس‌های اوراق بهادار برای جذب سرمایه‌گذاران بیشتر و امکان تنوع‌سازی در پرتفوی سرمایه‌گذاری معامله‌گران، اقدام به راه‌اندازی انواع ابزارهای مشتق کرده‌اند. ابزارهای مشتق به ابزارهایی گفته می‌شود که مبتنی بر یک دارایی پایه همچون سهام، شاخص سهام، ارز و کالا منتشر شده و به دارنده‌ آن، اختیار یا تعهد خرید/ فروش دارایی پایه را در زمان مشخصی در آینده می‌دهد. ابزارهای مشتق‌ زیادی در بازارهای اوراق بهادار معامله می‌شوند که از مهم‌ترین‌ آنها می‌توان به قراردادهای آتی، اختیار معامله و سوآپ اشاره کرد. رشد بازارهای مالی طی سال‌های اخیر موجب شده است تا دارایی‌های مختلفی به‌عنوان دارایی پایه ابزارهای مشتق در نظر گرفته شوند. از جمله دارایی‌های پایه که در سال‌های اخیر مورد توجه برخی از بورس‌های معتبر دنیا همچون بورس‌های شیکاگو، یورکس، ژاپن، استرالیا و هنگ‌کنگ قرار گرفته، نوسان (Volatility) یک دارایی است که انواع ابزارهای مشتق (از جمله قراردادهای آتی، اختیار معامله و سوآپ) مبتنی بر آن منتشر شده‌اند. روال کار در ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان به این صورت است که بورس‌های اوراق بهادار مقدار نوسان یک دارایی همچون سهام یا شاخص‌های سهام بورس را محاسبه کرده، سپس با تعریف ابزارهای مشتق همچون قراردادهای آتی و اختیار معامله مبتنی بر نوسان، امکان معامله این ابزارها را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند.

مزایای ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان

از آنجا که درگذشته، امکان معامله نوسان در بازارهای اوراق بهادار وجود نداشت، بنابراین سرمایه‌گذاران از روش‌های مختلفی برای پوشش ریسک نوسانات استفاده می‌کردند. یکی از روش‌های مورد استفاده، اتخاذ یک موقعیت دلتای پوششی برای معامله نوسان بود. دلتای پوششی نوعی استراتژی اختیار معامله است که هدف از اتخاذ این استراتژی، کاهش یا پوشش ریسک تغییرات قیمت دارایی پایه است. در این استراتژی سرمایه‌گذار همزمان اقدام به خرید قراردادهای اختیار معامله و فروش سهم پایه می‌کند یا بالعکس. با راه‌اندازی معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاران برای پوشش ریسک نوسانات دیگر نیازی به استفاده از روش‌هایی مانند اتخاذ استراتژی دلتای پوششی ندارند. از آنجا که معاملات مشتقات نوسان باعث می‌شود که سرمایه‌گذار به‌طور مستقیم در معرض نوسان دارایی پایه قرار گیرد، بنابراین سرمایه‌گذاران می‌توانند از این ابزار به منظور پوشش ریسک نوسان استفاده کنند. نوسان اغلب همبستگی منفی با سهام یا شاخص دارد که این امر باعث می‌شود بسیاری از مدیران، بخشی از پرتفوی خود را به معاملات در نوسان تخصیص دهند. پوشش ریسک نوسان به‌عنوان یک استراتژی تنوع‌سازی به شمار می‌رود که مدیران و سرمایه‌گذاران می‌توانند با ورود به معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان، به این استراتژی دست یابند. همچنین در طول ریزش بازار که نوسانات به‌طورکلی در حال افزایش هستند، استفاده از مشتقات نوسان می‌تواند ابزاری قدرتمند برای پوشش ریسک بوده و میزان زیان ناشی از سقوط بازار را کاهش دهد. از دیگر کارکردهای معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان، ایجاد موقعیت سفته‌بازی است. همان‌طور که در بالا گفته شد، معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان باعث می‌شود سرمایه‌گذار به‌طور مستقیم در معرض نوسان دارایی پایه قرار گیرد. بنابراین اگر سرمایه‌گذاران بر این باور باشند که سطح فعلی شاخص نوسان صحیح نبوده یا انتظار افزایش یا کاهش در شاخص نوسان در آینده وجود دارد، می‌توانند با خرید و فروش مشتقات نوسان، سود کسب کنند.

سازوکار معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان

ابزارهای مشتق که مبتنی بر نوسان منتشر می‌شوند در بورس‌های اوراق بهادار به‌عنوان مشتقات نوسان (Volatility Derivatives) شناخته می‌شوند. در بورس‌های اوراق بهادار، نوسان دارایی‌های مختلفی قابل محاسبه است اما اکثر مشتقات نوسان، مبتنی بر نوسان شاخص اصلی هر بورس تعریف می‌شوند. به‌عنوان مثال، در بورس شیکاگو، قراردادهای آتی و اختیار معامله شاخص نوسان معامله می‌شوند که این قراردادها مبتنی بر نوسان دارایی‌هایی همچون سهام شرکت‌ها، شاخص‌های سهام، نرخ‌بهره، ارز و صندوق‌های قابل‌معامله در بورس تعریف شده‌اند. در بورس‌های استرالیا، هند، ژاپن و هنگ‌کنگ، فقط قراردادهای آتی شاخص نوسان قابل معامله هستند که این قراردادها تنها مبتنی بر نوسان شاخص اصلی هر یک از بورس‌ها تعریف شده‌اند. از دیگر ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان می‌تواند به قرارداد‌های سوآپ اشاره کرد که در بازارهای خارج از بورس معامله می‌شوند و در سال‌های اخیر، به‌عنوان دسته‌ای مهم از مشتقات نوسان، مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار گرفته‌اند.

بازدهی مشتقات نوسان به اندازه نوسان دارایی پایه وابسته است، بنابراین در معاملات این ابزارها، سرمایه‌گذارانی که انتظار افزایش نوسان دارایی پایه را داشته باشند در موقعیت خرید و سرمایه‌گذارانی که انتظار کاهش نوسان دارایی پایه را داشته باشند در موقعیت فروش این ابزار قرار می‌گیرند و با توجه به تغییرات نوسان دارایی پایه متحمل سود یا زیان می‌شوند. لازم به ذکر است که تسویه تمام ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان به‌صورت نقدی انجام می‌شود. در برخی از بورس‌های اوراق بهادار از جمله بورس ژاپن و هنگ‌کنگ برای نقدشوندگی بیشتر ابزارهای مشتق مبتنی بر شاخص نوسان از سیستم بازارگردانی استفاده می‌شود.

از آنجا که مقدار نوسان یا شاخص نوسان برحسب درصد بیان شده و ارزش پولی ندارد، بنابراین بورس‌های اوراق بهادار برای به‌دست آوردن ارزش قراردادهای مشتق مبتنی بر نوسان و فراهم کردن امکان معامله‌ این قراردادها و قابلیت تسویه نقدی بین خریدار و فروشنده، از پارامتری با عنوان ضریب قرارداد استفاده می‌کنند که این ضریب می‌تواند از بورسی به بورس دیگر متفاوت باشد. به‌عنوان مثال، ۲ درصد تغییر در شاخص نوسان بورس شیکاگو منجر به سود و زیان ۲ هزار دلاری برای خریدار قرارداد آتی شاخص نوسان می‌شود چراکه ضریب قرارداد آتی شاخص نوسان در بورس شیکاگو برابر هزار دلار به ازای هر واحد از شاخص پایه است.

یکی از مباحث مهم در معاملات ابزارهای مشتق، سازوکار مدیریت ریسک معاملات این ابزارها است. سازوکار مدیریت ریسک ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان مشابه سایر ابزارهای مشتق استاندارد است. به‌عنوان مثال، از آنجا که خریدار و فروشنده‌ قراردادهای آتی شاخص نوسان همچون سایر قرادادهای آتی استاندارد، در سررسید متعهد به تسویه قرارداد هستند، بنابراین هم خریدار و هم فروشنده ملزم به پرداخت وجه‌تضمین هستند. همچنین در معاملات قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان و واریانس همانند سایر قراردادهای اختیار معامله، دارنده‌ اختیار معامله دارای حق بوده و هیچ تعهدی به اجرای معامله ندارد و بنابراین الزامی به پراخت وجه‌تضمین ندارد. اما فروشندگان اختیار معامله ملزم به پرداخت وجه‌تضمین هستند چراکه در صورت اعمال اختیار معامله در سررسید، ملزم به رعایت تعهدات خود در مقابل خریدار اختیار معامله هستند. انواع ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان در ادامه به‌طور خلاصه بررسی می‌شوند.جزئیات سازوکار و محاسبه بازدهی انواع این (ابزار در سایت http:/ / new.tse.ir در بخش تحقیق و توسعه در پژوهشی با عنوان «بررسی سازوکار معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان در بازارهای اوراق بهادار» قابل دسترسی است.)

۱- قراردادهای آتی مبتنی بر نوسان

یکی از ابزارهای مشتق که در بورس‌های معتبر دنیا مبتنی بر نوسان منتشر می‌شود قرارداد آتی است. در بورس‌های اوراق بهادار دو نوع قرارداد آتی مبتنی بر نوسان وجود دارد که شامل قراردادهای آتی شاخص نوسان (VIX Futures) و قراردادهای آتی واریانس (Variance Futures) هستند.

قرارداد آتی شاخص نوسان: قرارداد آتی شاخص نوسان یک قرارداد آتی استاندارد است که دارایی پایه آن نوسان ضمنی یک دارایی همچون سهام شرکت‌ها، شاخص، ارز و. است. به‌عنوان مثال، در بورس شیکاگو بیشتر قراردادهای آتی شاخص نوسان مبتنی بر نوسان ضمنی ۳۰ روزه شاخص اس‌اندپی ۵۰۰ منتشر می‌شوند، اما امکان معامله قراردادهای آتی شاخص نوسان مبتنی بر نوسان ضمنی سهام شرکت‌ها، ارز، صندوق‌های قابل‌معامله در بورس و سایر اوراق بهادار نیز وجود دارد. قراردادهای آتی شاخص نوسان تنها به‌صورت نقدی تسویه می‌شوند، به این معنی که مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای (بازاری) یا تحقق‌یافته و سطح قیمت توافقی شاخص نوسان به‌صورت نقدی بین خریدار و فروشنده تسویه می‌شود. اگر نوسان ضمنی لحظه‌ای دارایی بیشتر از نوسان توافقی باشد، خریدار قرارداد آتی سود کرده و مابه‌التفاوت ذکر شده را به دست می‌آورد، اما در صورتی که نوسان ضمنی لحظه‌ای دارایی کمتر از نوسان توافقی باشد خریدار متعهد به پرداخت مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و توافقی شاخص نوسان به فروشنده می‌شود.

قرارداد آتی واریانس: قراردادهای آتی می‌توانند مبتنی بر واریانس بازده قیمت دارایی پایه نیز منتشر شوند. در حال حاضر، قراردادهای آتی واریانس تنها در بورس یورکس و مبتنی بر واریانس شاخص بورس یورکس ۵۰ قابل‌معامله است و تحت عنوان قرارداد آتی واریانس شاخص بورس یورکس ۵۰ معامله می‌شوند.

۲- قراردادهای اختیار معامله مبتنی بر نوسان

قراردادهای اختیار معامله مبتنی بر نوسان از دیگر مشتقات نوسان هستند که در برخی از بورس‌های اوراق بهادار امکان معامله آنها وجود دارد. همانند قراردادهای آتی، دو نوع قرارداد اختیار معامله مبتنی بر نوسان وجود دارد که شامل قراردادهای اختیار معامله‌ شاخص نوسان (VIX Options) و قراردادهای اختیار معامله واریانس (Variance Options) هستند.

قراردادهای اختیار معامله‌ شاخص نوسان: به قرارداد اختیار معامله‌ای گفته می‌شود که دارایی پایه آن شاخص نوسان قیمت یک دارایی است. قرارداد اختیار معامله شاخص نوسان برای اولین بار در فوریه سال ۲۰۰۶ میلادی توسط هیات اختیار معامله بورس شیکاگو و مبتنی بر نوسان شاخص اس‌اندپی ۵۰۰ معرفی شد. مانند قراردادهای آتی شاخص نوسان، قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان نیز تنها قابلیت تسویه نقدی داشته و بورس‌های اوراق بهادار برای به‌دست آوردن ارزش قرارداد اختیار معامله شاخص نوسان از پارامتری با عنوان ضریب قرارداد استفاده می‌کنند. به‌عنوان مثال، ضریب قرارداد اختیار معامله شاخص نوسان در بورس شیکاگو برابر ۱۰۰ دلار است.

قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان از منظر سبک اعمال از نوع قراردادهای اروپایی هستند و فقط در سررسید قابلیت اعمال دارند و به دارنده‌ آن، این حق را می‌دهند که اگر در سررسید، نوسان ضمنی لحظه‌ای بیشتر از نوسان توافقی باشد اختیار خرید خود را به اجرا گذاشته و مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی شاخص نوسان را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت کند و فروشنده نیز متعهد به تسویه نقدی این قرارداد است. همچنین دارنده‌ اختیار فروش شاخص نوسان این حق را دارد که اگر در سررسید، نوسان ضمنی لحظه‌ای کمتر از نوسان توافقی باشد اختیار فروش خود را به اجرا گذاشته و مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی شاخص نوسان را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت کند و فروشنده نیز متعهد به تسویه نقدی این قرارداد است.

قرارداد اختیار معامله‌ واریانس: به قرارداد اختیار معامله‌ای گفته می‌شود که دارایی پایه آن واریانس بازده قیمت یک دارایی است. در این نوع قراردادها، دارنده‌ اختیار خرید زمانی سود می‌کند که واریانس لحظه‌ای (واریانس تحقق‌یافته) افزایش یابد و بالاتر از واریانس توافقی قرار گیرد. قرارداد اختیار خرید واریانس به دارنده‌ آن، این حق را می‌دهد که اگر در سررسید، واریانس لحظه‌ای (واریانس تحقق‌یافته) بیشتر از واریانس توافقی باشد اختیار خرید خود را به اجرا گذاشته و مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی واریانس را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت کند. دارنده‌ اختیار فروش نیز زمانی سود کسب می‌کند که واریانس تحقق‌یافته کاهش یافته و پایین‌تر از واریانس توافقی قرار گیرد که در این صورت مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی واریانس را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت می‌کند.

۳. قراردادهای سوآپ مبتنی بر نوسان

یکی دیگر از ابزارهای مشتقه که امکان انتشار آن مبتنی بر نوسان وجود دارد قرارداد سوآپ است. قرارداد سوآپ یک توافق بین دو طرف برای تبادل نقدینگی در آینده است. طی این توافق، خریدار سوآپ مبلغ ثابتی به فروشنده‌ سوآپ پرداخت می‌کند و فروشنده نیز تعهد می‌کند تا مبلغ شناوری را که وابسته به دارایی پایه است به خریدار سوآپ بپردازد. سرمایه‌گذارانی که به دنبال پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمت هستند و سایر مشارکت‌کنندگان بازار که به واسطه‌ حرفه‌ خود از این فرصت‌ها با قبول ریسک استفاده می‌کنند، می‌توانند در موضع خریدار یا فروشنده‌ سوآپ قرار گیرند.

قرارداد‌های سوآپ در بازارهای خارج از بورس معامله می‌شوند و همانند قراردادهای آتی و اختیار معامله می‌توانند مبتنی بر دارایی‌های پایه مختلف منتشر شوند که قراردادهای سوآپ نرخ بهره و سوآپ ارز از معروف‌ترین آنها هستند. در سال‌های اخیر، قراردادهای سوآپ مبتنی بر نوسان به‌عنوان دسته‌ای مهم از مشتقات نوسان، مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار گرفته‌اند. انواع مختلفی از قراردادهای سوآپ مبتنی بر نوسان وجود دارند که از مهم‌ترین‌ آنها می‌توان به سوآپ واریانس (Variance Swap) و سوآپ نوسان (Volatility Swap) اشاره کرد.

اوراق مشتقه چیست؟ | آشنایی با انواع اوراق مشتقه در بازار بورس

اوراق مشتقه از مهم‌ترین ابزارهای کاهش ریسک معامله در بازارهای مالی هستند. معامله‌گرانی که در بازارهای مالی مانند بورس، فارکس، طلا، نفت، کالا و …. فعالیت می‌کنند، به کمک این اوراق می‌توانند سطح امن‌تری از معامله را تجربه کنند. در این مقاله از گروه نرم افزار حسابداری محک به بررسی اوراق مشتقه و انواع آن می‌پردازیم.

فهرست مطالب

اوراق بهادار چیست؟

اوراق بهادار نوعی ابزار مالی دارای ارزش است که قابلیت نقل و انتقال و تبدیل به پول نقد را دارد. این اوراق در واقع ضامن حقوق مالی قابل انتقال به مالک آن است و دارنده قانونی را مشخص می‌کند. سازمانی که این اوراق بهادار را صادر می‌کند به عنوان نهاد توزیع کننده آن نیز شناخته می‌شود. اکثر کارگزاری‌ها با این نهاد در ارتباط بوده و اوراق‌های مختلف را برای متقاضیان خریداری می‌کنند.

اوراق بهادار در بازار سرمایه به سه بخش اوراق بدهی (Debt Securities)، اوراق مشتقه (Derivative Securities)، اوراق حقوق صاحبان سهام (Equity Securities) تقسیم می‌شود. در ادامه با اوراق مشتقه به عنوان یکی از مهم‌ترین انواع اوراق بهادار آشنا می‌شویم.

اوراق مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه یکی از انواع اوراق بهادار است که ارزش خود را از دارایی پایه یا گروهی از دارایی‌ها مانند محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی، سکه و… می‌گیرد و ارزش آن از ارزش دارایی‌هایی که در قرارداد ذکر شده، مشتق می‌شود. این اوراق از ابزارهای مالی مرتبط با مدیریت ریسک هستند که قیمت آن‌ها تنها بر اساس میزان عرضه و تقاضا تعیین نمی‌شود بلکه به دارایی پشتوانه آن‌ها نیز بستگی دارد.

اوراق مشتقه در بازار بورس یا در بازارهای متشکل خارج از بورس معامله می‌شوند. اوراق مشتقه خارج از بورس قانون‌گذاری نشده‌اند و بخش بزرگ‌تری از مشتقه‌ها را تشکیل می‌دهند. درحالی‌که مشتقه‌های معامله شده در بازار بورس استانداردسازی شده و بر اساس قانون معامله می‌شوند.

هدف از ایجاد اوراق مشتقه در بازارهای مالی چیست؟

اواراق مشتقه با دو هدف زیر وارد بازارهای مالی می شود:

پوشش ریسک مالی: یکی از مهم‌ترین اهداف ایجاد اوراق مشتقه در بازارهای مالی، کنترل ریسک مالی در معاملات است. معامله گرانی که پیش‌بینی کاهش یا افزایش قیمت را در بازار دارند، به کمک این اوراق می‌توانند ریسک سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهند و در موقعیت‌های مختلف عملکرد مناسبی داشته باشند.

ایجاد تنوع: یکی دیگر از اهداف وجود اوراق مشتقه، ایجاد تنوع در دارایی‌های سرمایه‌گذاری است. سرمایه‌گذاران و معامله گران در بازارهای مالی می‌توانند با ترکیب این اوراق با سایر دارایی‌ها، استراتژی‌های معاملاتی مختلفی را اتخاذ کنند و ریسک پرتفوی سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهند. به طور کلی اوراق و ابزار مشتقه به معامله گران کمک می‌کنند تا در روندهای صعودی و نزولی بازار، موقعیت مناسبی اتخاذ کنند.

تاریخچه اوراق مشتقه در جهان

در گذشته، افراد برای فروش دارایی‌ها و محصولات خود و همچنین تأمین نیازهای اساسی زندگی، قراردادهایی را به صورت خصوصی تنظیم می‌کردند که ماهیت فیزیکی نداشت. این توافق نامه‌ها مبتنی بر تحویل یک کالا یا دارایی در زمان آینده و پرداخت هزینه آن در زمان حال بود.

در سال ١٨۴٨ در شیکاگو تولیدکنندگان گندم برای فروش محصولات و انجام معاملات خود،به بازار نیاز داشتند. این احساس نیاز، کشاورزان و خریداران را ملزم به پایه ریزی نوعی قرارداد تعهدی کرد. بر اساس این قرارداد کشاورزان متعهد شدند که محصولات خود را در تاریخ مشخص (تاریخ تحویل کالا) و با قیمت توافق شده بفروشند. بعدها در سال 1973 اولین بازار رسمی که ابزارهای مشتقه در آن به کار گرفته می‌شد، در شیکاگو شکل گرفت.

از آن تاریخ به بعد، اوراق و ابزارهای مشتقه در سایر بازارها مورد استفاده قرار گرفتند. به طوری که بازارهای بورس کالای شیکاگو، بورس کالای نیویورک و بورس اختیار معامله شیکاگو، به برترین و پیشتازترین بازارهای مشتقه جهان تبدیل شدند. آنجا بود که اوراق قرضه و اوراق شاخص بورس به عنوان اوراق و ابزارهای مشتقه مالی شناخته شدند و مورد معامله قرار گرفتند.

تاریخچه اوراق مشتقه در ایران

اگرچه سابقه استفاده از اوراق مشتقه در جهان به چند قرن پیش برمی‌گردد، اما این معاملات در ایران قدمت چندانی ندارند. در واقع، در سال 1387، هم‌زمان با شروع کار بورس در ایران، بورس کالا، اوراق مشتقه روی کار آمدند. بسیاری از کارشناسان مالی بر این باورند که برای رشد اقتصادی باید تمرکز بیشتری بر روی اوراق مشتقه داشت.

نحوه معامله اوراق مشتقه چگونه است؟

1. مشتقاتی که در خارج از بازار بورس معامله شده و شرایط آن به صورت خصوصی و بر اساس خواسته‌های طرفین تعیین می‌شود.
2. معامله مشتقاتی که بر اساس استانداردها و قوانین بازار بورس انجام می‌شود. طبیعتاً انجام این نوع معامله از ریسک کمتری برخوردار است.

مزایا اوراق مشتقه چیست؟

استفاده از اوراق و ابزارهای مشتقه مزایای قابل توجهی دارد. از بازارهای مالی جهان به‌صورت گسترده استفاده می‌شود که در ادامه با برخی از مهم‌ترین مزایا اوراق مشتقه آشنا می‌شویم:

افزایش معاملات

استفاده از این اوراق موجب می‌شود تا سرمایه‌گذاران و معامله‌گران بتوانند معاملات بیشتری را در بازارهای مالی انجام دهند. در برخی از موارد قیمت اوراق مشتقه نسبت به دارایی پایه کم‌تر است و همین سبب می‌شود تقاضا برای این اوراق بیشتر شود. در نتیجه میزان معاملات بازار نیز با افزایش همراه خواهد بود.

کاهش ریسک

یکی از مهم‌ترین مزایای اوراق و ابزارهای مشتقه کاهش ریسک است. در قراردادهای مشتقه، خریدار و فروشنده با آگاهی کامل و انجام بررسی‌های لازم و همچنین پیش‌بینی افزایش یا کاهش قیمت، اقدام به انجام معامله می‌کنند. همین کار سبب می‌شود از تحمل شوک‌های ناشی از نوسانات قیمت در امان بمانند.

نقدینگی بالا

هنگامی که نقدینگی در یک بازار بالا باشد، سرمایه‌گذاران می‌توانند دارایی خود را هر موقع اراده کنند، به پول نقد تبدیل کرده و آن را از معامله خارج کنند. بازار اوراق مشتقه به دلیل اینکه هزینه مبادلات پایین‌تری نسبت به بازار بورس و دیگر بازارها دارند، معامله در آن با سرعت بیشتری انجام می‌شود و همین سبب جاری شدن نقدینگی می‌شود. بنابراین، معامله گرانی که خواستار سرمایه‌گذاری در بازارهایی با نقدینگی بالا هستند، بازار اوراق مشتقه را انتخاب می‌کنند.

تعیین قیمت کالا

یکی دیگر از مزیت‌های اوراق مشتقه تعیین قیمت کالا است. قیمت تقریبی کالا و دارایی‌ها را می‌توان از طریق قیمت معاملات آتی مبتنی بر آن کالا، به دست آورد.

کسب سود از نوسانات بازار

به کمک قرارداد اختیار معامله که یکی از انواع اوراق و ابزار مشتقه محسوب می‌شود، می‌توان بدون در اختیار داشتن سهام یا دارایی، از نوسانات قیمتی در بازار بهره برد.

معایب اوراق مشتقه چیست؟

اوراق و ابزارهای مشتقه در کنار مزایایی که دارند با معایبی نیز همراه هستند در ادامه با این معایب آشنا می‌شویم:

پیچیدگی معاملات مشتقه

با گذر زمان و افزایش تنوع در بازارهای مالی، معاملات اوراق مشتقه پیچیده و مشکل می‌شود به طوری که معامله گران برای استفاده از آن‌ها به ابزارهای ریاضی پیشرفته نیاز پیدا می‌کنند. از طرفی این پیچیدگی سبب می‌شود تا افراد کمی بتوانند از نحوه معامله آن‌ها سر دربیاورند.

افزایش معاملات پی در پی

اگرچه اوراق و ابزارهای مشتقه در ابتدا با هدف کاهش ریسک ایجاد شدند، اما در حال حاضر اکثر معاملات مربوط به مشتقه با انگیزه خرید و فروش‌های پی در پی یا به اصطلاح بورس بازی برای کسب سود بیشتر انجام می‌شود. این پدیده در طول زمان موجب آسیب به بازارهای مالی می‌شود.

آشنایی با انواع اوراق مشتقه

اوراق مشتقه به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. در ادامه با هر یک آشنا می‌شویم:

1) قراردادهای آتی

قراردادهای آتی (Futures Contract) یکی از انواع ابزارهای مشتقه در بازارهای مالی است که در آن فروشنده تعهد می‌کند در زمان مشخص مقدار معینی از یک کالا را به سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ قیمت مشخص به خریدار بفروشد. خریدار نیز متعهد می‌شود این کالای را در زمان مشخص خریداری کند.

مبلغ قرارداد آتی در تاریخ سررسید، تسویه می‌شود. با توجه به اینکه قراردادهای آتی ماهیت تعهدی دارند، هزینه‌ای تحت عنوان وجه تضمین از خریدار و فروشنده دریافت می‌شود به صورت روزانه تغییر می‌کند. معمولاً قراردادهای آتی به تحول فیزیکی کالا منجر نمی‌شوند و قبل از تاریخ سررسید، توسط سرمایه‌گذار به فروش می‌رسند. در بورس کالای ایران، معامله زعفران، پسته و زیره سبز بر اساس قرارداد آتی انجام می‌شود.

2) قراردادهای اختیار معامله

قرارداد اختیار معامله (option contract)، قراردادی دو طرفه بین خریدار و فروشنده است که در آن حق خرید یا فروش دارایی با قیمت از پیش از تعیین شده وجود دارد. این نوع قرارداد به دو نوع اختیار خرید و اختیار فروش، تقسیم می‌شود. در واقع در این نوع قرارداد خریدار در ازای پرداخت مبلغ مشخصی، حق خرید یا فروش دارایی یا سهام ثبت شده در قرارداد را در زمان مشخص شده به دست می‌آورد. فروشنده نیز می‌بایست تا قبل از تاریخ مشخص شده در قرارداد، هر زمانی که خریدار قصد معامله داشت، به تعهدات خود عمل کرده و دارایی را با همان قیمت توافق شده معامله کند.

3) پیمان‌های آتی

پیمان آتی (Forward Contract) در واقع همان قرارداد آتی است با این تفاوت که در بازارهای متشکل خارج از بورس معامله می‌شود. در پیمان‌های آتی دو طرف یک معامله (خریدار و فروشنده) بر سر زمان تحویل یک دارایی با قیمت مشخص به توافق می‌رسند.

چگونه وارد بازار مشتقه بورس تهران شویم؟

بازار بورس کالای ایران مکانی است که سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ در آن امکان عقد قراردادهای مشتقه برای معامله گران فراهم است. برای ورود به بازار بورس و انجام معامله در آن باید مراحل زیر طی شود:

1.دریافت کد بورسی

اولین قدم برای ورود به بازار بورس کالای تهران، ثبت نام در سامانه سجام «sejam.ir» است. بعد از ثبت نام و احراز هویت در این سامانه می بایست به یکی از کارگزاری های معتبر مراجعه کنید و حساب بورس کالا خود را فعال کنید.

2.افتتاح حساب بانکی عملیاتی

برای استفاده از اوراق و ابزار مشتقه در بورس کالای تهران، باید در یکی از بانک‌های مورد تأیید بورس کالا (ملت، سامان، رفاه) حساب بانکی داشته باشید.

3.ثبت سفارش

بعد از فعال‌شدن حساب کاربری شما در بورس کالا تهران، می‌توانید نسبت به انجام معامله و ثبت سفارش اقدام کنید. اما بهتر است قبل از انجام معامله با کسب آموزش‌های کاربردی دانش خود را در این زمینه افزایش دهید.

آیا همه افراد می‌توانند از ابزار مشتقه استفاده کنند؟

همان‌طور که گفته شد برای استفاده از ابزارهای مشتقه و قراردادهای آتی، داشتن کد بورسی الزامی است. اما نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که افرادی که با نحوه انجام معاملات بورس کالا آشنایی ندارند، سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ نمی‌توانند از بازار سود کسب کنند. بازار اوراق و قراردادهای مشتقه، بسیار پیچیده‌تر از معاملات بورس اوراق بهادار است از این رو تنها افرادی می‌توانند از ابزار مشتقه استفاده کنند و از این معاملات سود کسب کنند که با روانشناسی بازار آشنا باشند.

سخن آخر

در این مقاله با اوراق و ابزارهای مشتقه و انواع آن آشنا شدیم. اگر چه این اوراق با هدف کاهش ریسک ایجاد شده‌اند اما ورود بدون آشنایی به این معاملات می‌تواند خطرناک باشد. برای اینکه معاملات مشتقه، برای شما منجر به سود شود، باید با آموزش و آگاهی کافی، وارد این بازار شوید.

💥 سوآپ (قرارداد معاوضه‌ای) چیست؟ (+ انواع آن)

◀️سوآپ در لغت به‌معنای معامله پایاپاى (ارز)، معاوضه، عوض کردن، مبادله کردن، بیرون کردن، جانشین کردن و اخراج کردن آمده و در اصطلاح، توافقی بین دو شرکت برای معاوضه جریان نقدی در آینده (با دو نوع پرداخت متفاوت از بدهی یا دارایی) است. قرارداد فوق تاریخ پرداخت و چگونگی محاسبه جریانات نقدی را که باید پرداخت شود مشخص می‌کند. معمولا محاسبه جریانات نقدی شامل ارزش‌های آتی یک یا چند متغیر بازار است. اولین قراردادهای سوآپ در اوایل دهه 1980 منعقد شدند. از آن زمان سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ تاکنون بازار سوآپ رشد چشم‌گیری داشته است. در حال حاضر اکثر قراردادهای مشتقّات خارج از بورس به‌صورت سوآپ انجام می‌شود.

◀️اجزای تشکیل‌دهنده سوآپ

1. دارایی پایه؛ موضوع قرارداد است و هدف از قراداد، انتقال ریسک اعتباری در معرض آن است. به‌طور معمول، دارایی پایه یکی از اقلام زیر است:

· ورقه قرضه با ریسک اعتباری؛
· وام؛
· پرتفوی (سبد دارایی‌ها در بورس) مرجع متشکل از اوراق قرضه و وام‌ها؛
· شاخص مربوط به بخشی از بازار اوراق قرضه؛
· شاخص سهام.

2. فروشنده سوآپ (Swap Seller)؛ طرف قراردادی که نرخ شناوری را دریافت و بازده کل را به طرف دیگر قرارداد پرداخت می‌کند. به فروشنده سوآپ، خریدار حمایت نیز گفته می‌شود.

3. خریدار سوآپ (Swap Buyer)؛ طرف قراردادی که با پرداخت نرخ شناور و دریافت بازده کل موافقت می‌کند، به خریدار سوآپ فروشنده حمایت یا سرمایه‌گذار نیز گفته می­شود.

4. شخص مرجع یا تعهد مرجع؛ شخص مرجع همان صادرکننده ابزار بدهی است. این شخص می‌تواند شرکت، دولت و یا صادرکننده وام باشد.

5. صرف سوآپ (Swap Premium)؛ پرداخت‌هایی که به‌وسیله خریدار حمایت صورت می‌گیرد، "پایه صرف" نام دارد و پرداخت‌های احتمالی که ممکن است فروشنده حمایت به پرداخت آنها مجبور شود به "پایه سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ حمایت" موسوم است. خریدار و فروشنده در تاریخ معامله بر روی این صرف به توافق می‌رسند و صرف تا پایان مدت قرارداد ثابت می‌ماند.

سوآپ، انواع فراوانی دارد. از بین انواع قراردادهای سوآپ، قراردادهای سوآپ ارز و سوآپ نرخ بهره، مهم‌ترین و پرکاربردترین‌ها است.

انواع معاملات نفتی

در این مطلب به بررسی انواع معاملات نفتی و وضعیت آنها در ایران می پردازیم.

معاملات خیاری ( option) :

از آنجا كه آینده نگری و پیش بینی مسایل در تعاملات گوناگون از جمله خرید و فروش انرژی و نفت از عوامل بسیار مهم و سرنوشت ساز می باشد، اصطلاحی در ادبیات نفتی تحت عنوان "بازار آینده" رایج شده و معاملات خیاری به بازار آینده (آتی) اختصاص یافته است. معاملات خیاری به خریدار اجازه و امكان می دهد كه در انجام معامله یا عدم انجام معامله بر حسب درك شرایط و امكانات خود تصمیم گیری نماید. فی الواقع معاملات خیاری، روشی است جهت جلوگیری از ریسك های غبن آمیز و زدون خطر و زیان و ضرر از پهنه معاملات اقتصادی در عرصه نفت و گاز.

BACK (بیع متقابل)

این نوع معامله كه تقریباً شبیه معاملات كالا به كالا یا "پایا پای" می باشد كه از آن به عنوان "معاملات تهاتری" یاد می شود اما در ابعاد بسیار گسترده تر و كیفیت بسیار پیچیده تر، در این معامله پرداخت به صورتی غیر از روش نقدی صورت می گیرد كه در سالهای اخیر بیع متقابل در بخش نفت و گاز و پتروشیمی جهت توسعه میادین و افزایش تولیدات آن مورد استفاده قرار گرفته است.

بیع متقابل به عنوان یكی از شیوه های تجارت متقابل از سوی كمیسیون اقتصادی سازمان ملل متحد برای اروپا (Economic commission for europe) بشرح زیر تعریف شده است:

در این شیوه موضوع معامله اولیه عبارتست از ماشین آلات، تجهیزات، حق اختراع و اكتشاف و دانش فنی یا كمك های فنی ـ كه به عنوان تكنولوژی و انتقال آن نامیده می شود- و به منظور نصب و استقرار تسهیلات تولیدی برای خریدار مورد استفاده سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ قرار خواهند گرفت ـ هم چنین طرفین موافقت می نمایند كه فروشنده متعاقباً تولیدات به دست آمده از تسهیلات تولیدی مذكور را از خریدار اولیه ابتیاع نمایند (خریداری كنند).

قراردادهای بیع متقابل با انعطاف پذیری بیشتری نسبت به سایر قراردادها، می توانند زمینه های رضایت بیشتر طرفین قرارداد را فراهم آورند، با این حال به سبب برخی پیچیدگی ها، الزام هایی بر طرفین اعمال می کند. گفتنی است که تمایل به انعقاد چنین قراردادهایی به طور معمول در کشورهای میزبان دارای ذخایر نفت و گاز، بیش از شرکت های نفتی است. از سوی دیگر، قوانین داخلی کشور میزبان، امکانات مالی و شرایط سیاسی ملی منطقه ای و بین المللی، عوامل تعیین کننده ای برای انتخاب چارچوب قراردادها هستند. حال باید دید هر یک از عوامل یاد شده چگونه بر شیوه جذب سرمایه ها و انتخاب مهم ترین روش آن در بخش نفت و گاز جمهوری اسلامی ایران تأثیر گذار بوده است.

رایج ترین نوع معامله "سوآپ" كه خیلی معمول و درك آن بسیار ساده است طرح معاوضه نفتی می باشد در این گونه خرید و فروش كه بنا به شرایط جغرافیایی و رئوپلتیكی و مسایل پیچیده سیاسی ـ جغرافیایی ـ فرهنگی سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ اقتصادی صورت می گیرد به این صورت است كه كشوری تولید كننده تمایل دارد نفت خود را در نقطه ای به خریدار تحویل داده و معادل كیفی و كمی آن را در نقطه ای دیگر تحویل بگیرد (خودش مستقیماً تحویل می گیرد یا وكیل او یا طرف معامله او) و بابت این تغییر موقعیت جغرافیایی تحویل،‌كشور رابط حق ترانزیت یا دلالی دریافت میكند.

تحویل در مبداء( FOB: Free oN Board )

در این نوع معامله نفتكش در مبداء بارگیری محموله‌‌ (cargo) را از فروشنده (كشور صادر كننده نفت) تحویل گرفته و بهای آن قبلاً طی موافقت نامه های اقتصادی شركت خریدار و فروشنده پرداخت گردیده، به محض خاتمه بارگیری و ترك مبداء فروشنده هیچگونه مسئولیتی در قبال بیمه و حمل و نقل و مسایل حاشیه ای به عهده ندارد و همچنانكه از نام آن پیداست به محض آزاد شدن (Free) از مرز بارگیری (Board) تمام مسایل مربوطه به عهده خریدار می باشد.

تحویل در مقصد با بیمه ( C.I.F : Cost , Insurance and freight )

در این معامله كه مطابق توافقهای به عمل آمده بین خریدار و فروشنده نفت ، مسئولیت وهزینه بیمه نفتكش(insurance ) و محموله آن (cargo) و هزینه حمل و نقل (Freight) به عهده فروشنده می باشد در واقع مسئولیت فروشنده پس از پایان تخلیه نفت و قطع لوله های بارگیری درمقصد و ارایه اسناد خاتمه می یابد.

البته طبق موافقت نامه های فیمابین قیمت (cargo) و هزینه حمل و نقل و هزینه بیمه و عوارض گمركی به فروشنده پرداخت شده است0لازم به توضیح است درقراردادهای سیف تحویل كالا موقعی رسمیت می یابدكه اسناد بارگیری و اسناد مربوطه به خریدار تحویل شود و فقط تحویل اصل كالا اكتفا نمی كند.

سی اند اف (C.I.F : Cost , Insurance and freight )

در این معامله قیمت محموله نفت (cargo) و هزینه حمل و نقل (Freight) از قبل به فروشنده تحویل شده و فروشنده نفت مسئولیت تحویل نفت با اسناد و مسایل مربوط به حمل و نقل را تا مقصد به عهده می گیرد.

اما مسایل مربوط به بیمه (Insurance) به عهده خریدار است.

لازم به توضیح است هم در معامله سیف (CIF) و هم در معامله (C&F) اتاق بازرگانی بین المللی (Icc) میزان تعهدات فروشنده و خریدار را در قراردادهای مزبور تعیین و تبیین می نماید.

گمانه زنی هایی وجود داشت مبنی بر اینکه معاملات به جای دلار و یورو از درهم امارات استفاده شود

دكتر بیژن بید آباد، كارشناس ارشد پولی ـ مالی در این باره به خبرنگار ما می‌ گوید: صرف‌نظر از تمام مسائل سیاسی كه آمریكا و اروپا برای ایران ایجاد كرده‌‌اند و بحث‌ تحریم ‌ها،‌ باید پذیرفت دلار و یورو یك ویژگی برتر نسبت به سایر ارزها دارند و آن فراگیری است. شما در دنیا كمتر ارزی را پیدا می ‌كنید كه به اندازه دلار یا یورو قابلیت پذیرش در كشورهای مختلف داشته ‌باشد. وی افزود: لذا اگر به هر دلیل اصرار دارید ارز دیگری جایگزین دلار و یورو شود باید فراگیر باشد یعنی در كشورها و اقتصادهای مختلف پذیرفته شود. هم چنین این ارز باید به وفور در دسترس باشد و من فكر نمی ‌كنم دست‌ كم در حال حاضر چنین ارزی را پیدا كنید.

به نظرم می رسد که دولت به جای اینکه به دنبال تغییر ارز خارجی معاملات باشد باید با افزایش قدرت چانه زنی سیاسی در منطقه و تغییر طرف های معامله مانع از اثر گذاری سیاستهای دولت های غربی بر اقتصاد کشور شود.

سهم تجارت ایران در گاز منطقه کم تر از ۲ درصد است

پس از گذشت ۵ سال صحبت از احیای سوآپ گاز ایران و ترکمنستان در میان است و حالا قراردادی سه جانبه برای این کار امضا شده است.

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، یکشنبه شب هفتم آذر ماه پس از پایان دیدار دوجانبه سید ابراهیم رئیسی و الهام علی اف در حاشیه اجلاس اکو، قراردادی سه جانبه توسط وزرای نفت دو کشور امضا شد که بر اساس آن قرار است سالانه یک و نیم تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد.

طبق این قرارداد ایران باید در مرز ترکمنستان گاز صادراتی از این کشور را تحویل گرفته و با آن بخشی از گاز پنج استان خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، گیلان و سمنان را تامین می‌کند. سپس همان مقدار گاز را در مرز جمهوری آذربایجان تحویل می‌دهد. قرار بر این است که این قرارداد از اول دی‌ماه سال جاری بدون سقف زمانی اجرا شود؛ با این حال هیچ جزییاتی از آن، از قبیل فصل انتقال گاز ایران به آذربایجان، سهم انتقال ایران در قرارداد و. مطرح نشده است.

برخی رسانه‌ها مدعی هستند که از این طریق گاز مربوط به شهر‌های شمالی در فصل سرما تامین می‌شود و دیگر با کمبود گاز مواجه نخواهیم بود؛ رئیس جمهور کشورمان در این باره گفت که قراردادی که امضا شده، یک قرارداد گازی بین ایران، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان است که جهت توسعه روابط ما بین دو یا سه کشور خواهد بود.

همچنین جواد اوجی وزیر نفت در خصوص این قرار داد اعلام کرده است که در این قرارداد تقریبا سالانه نزدیک به ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز را از طرف ترکمنستان و منطقه سرخس دریافت خواهیم کرد و از آستارا تحویل آذربایجان می‌دهیم، خوشبختانه با راهکار‌های خوب وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران، پرداخت اولین قسط پرداخت ما بابت تسویه بدهی به طرف ترکمنستانی به‌زودی انجام می‌شود.

از زمستان ۹۵ واردات گاز از ترکمنستان قطع شده بود و طی این مذاکرات انجام عملیات سوآپ بین ۳ کشور در این قرارداد گنجانده شد که از اول زمستان عملیاتی می‌شود. سهم ما در تجارت گاز در منطقه پایین و کم تر از ۲ درصد است.

به گفته سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت خارجه کشورمان، از قبل توافقاتی بین ایران و ترکمنستان انجام شده و درباره بازپرداخت بدهی‌ها یکسری توافقاتی صورت گرفته، ولی برخی موانع بانکی ایجاد شده بود که پیگیری شده و سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ توافقاتی برای سوآپ صورت گرفته است. وارد دوره جدیدی در روابط از حیث اقتصادی بین ایران و ترکمنستان شده‌ایم.

سوآپ (Swap) در تجارت گاز طبیعی به عنوان یکی از روش‌های صادرات، ترانزیت و انتقال این منبع انرژی شناخته می‌شود که در آن، مقدار مشخصی گاز از یک مبدا وارد کشور شده و سپس به ازای همان مقدار، گاز طبیعی در مقصد به خریداریا گیرنده تحویل داده می‌شود. کشوری که گاز را سوآپ می‌کند، از این طریق هزینه‌ای را به عنوان حق سوآپ می‌گیرد.

از سوی دیگر، در میان کشور‌های منطقه، ترکمنستان از نظر ذخایر گازی، در رده ششم دنیا قرار دارد و ایران مناسب‌ترین مسیر جغرافیایی جهت انتقال گاز این کشور به مراکز مهم مصرف گاز جهان یعنی کشور‌های اروپایی، چین و هند به حساب می‌آید، اما این کشور، طی سال‌های اخیر به دلیل طلب گازی که از ایران داشت، حاضر به احیای این سوآپ گازی نمی‌شد.

۱۲ دی ماه سال ۹۵ شرکت ملی گاز ایران در خبری فوری اعلام کرد که واردات گاز از ترکمنستان قطع شده و طرف ترکمنستانی نیز اعلام کرد که شرکت ملی گاز ایران از سال ۲۰۱۳ میلادی، تمهیدات لازم را جهت پرداخت بدهی خود بابت سوآپ (SWAP) نفت چیست؟ گازی که پیش‌تر به جمهوری اسلامی ایران صادر شده، انجام نداده ؛ این در حالی است که برخی رسانه‌ها علت قطع این ارتباط را بی‌تدبیری وزارت نفت وقت می‌خوانند و برقراری مجدد ارتباط را قدرت دولت سیزدهم در دیپلماسی انرژی می‌دانند. حال اما پس از گذشت۵ سال صحبت از احیای سوآپ گاز ایران و ترکمنستان در میان است و حالا قرار دادی سه جانبه برای این کار امضا شده است.

سابقه سوآپ گازی در کشورمان به توافق سال ۲۰۰۴ با آذربایجان برمی‌گردد. طبق این قرارداد ۲۵ ساله، ایران متعهد شد تا معادل گاز دریافتی از آذربایجان، به جمهوری نخجوان گاز تحویل دهد. حجم این سوآپ در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۰.۶ میلیارد مترمکعب بوده است.

هادی بیگی‌نژاد عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و آذربایجان وجود اراده قوی وزارت نفت در دیپلماسی اقتصادی و انرژی را نشان می‌دهد، گفت: سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و آذربایجان نشانه شکست بن‌بست دیپلماسی انرژی با همسایگان است.

امضای این قرارداد نشان داد که برای انجام بعضی از کار‌ها باید اراده آن را هم داشته باشیم، وزارت نفت نشان داد اراده‌ای قوی برای انجام چنین توافق‌هایی دارد. این قرارداد هم از جنبه اقتصادی برای ما سودمند خواهد بود و هم به تحکیم روابط دوستانه با کشور‌های همسایه کمک می‌کند، هرچند روابط اقتصادی با همسایگان باید بیش از این توسعه یابد.

به گفته حمید شکوهی کارشناس حوزه انرژی، ایران به دلیل مشکلات تحریم نمی‌تواند مبلغی از ترکمنستان بابت سوآپی که انجام می‌دهد دریافت کند به همین دلیل هم ترجیح داده است که به جای این مبلغ گاز دریافت کند یعنی بخشی از گازی که از کشور ما سوآپ می‌شود را ایران به عنوان حق سوآپ بر می‌دارد.

گفته می‌شود که بین ۲۰ تا ۲۵ درصد این گازی که سوآپ می‌شود به ایران می‌رسد؛ یعنی ۵ میلیون متر مکعب در روز گاز سوآپ می‌کنیم و ۲۰ درصد آن را بر می‌داریم که چیزی برابر با یک میلیون متر مکعب می‌شود. این در شرایطی است که ما روزانه ۸۰۰ میلیون متر مکعب گاز در کشور تولید می‌کنیم. یعنی حجم سوآپ گازی که از ایران انجام می‌شود معادل نیم درصد تولید گاز کشورمان است و حق سوآپی هم که به کشورمان می‌رسد یک هشتصدم تولید کشورمان است.»

رستم قاسمی وزیر راه و شهرسازی نیز، پیش‌تر خبر این افزایش سطح روابط تجاری با ترکمنستان را داده بود. او در روز پنجم آبان ماه، طی مراسم اختتامیه شانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری ایران و ترکمنستان گفت: توافقات در سطح انرژی از جمله اجرای سوآپ گاز طبیعی ترکمنستان از مسیر ایران، اکتشاف منابع مشترک هیدروکربوری در خزر، سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز و استفاده از تجربیات مشترک در زمینه برق حاصل شود. در بخش حمل و نقل نیز قرارداد‌هایی را برای افزایش تردد ناوگان در مرزها، افزایش ساعت کاری پایانه‌های مرزی، گسترش همکاری حمل و نقل دریایی و ریلی در گمرک، اجرایی کردن سند همکاری گمرکی و در بخش تجاری توافق در خصوص ایجاد تجارت مطابق قوانین دو کشور و آماده سازی همکاری‌های تجارت ترجیحی امضا کردیم.

کارشناسان بر این باورند که این قرارداد سوآپ گازی، گام اول ایران برای احیای روابط گازی با دو کشور تاثیرگذار در کریدور گاز جنوبی است که تقویت بیشتر این روابط می‌تواند برای همیشه اجرای پروژه ترانس کاسپین را به حالت تعلیق درآورد. شبکه خطوط لوله گاز ایران یکی از پیچیده‌ترین شبکه‌های گازی در کل دنیاست که توانایی انتقال گاز از ترکمنستان به آذربایجان و بر عهده گرفتن نقش ویژه در بازی از پیش تعریف شده «کریدور گاز جنوبی» را دارد.